Anonim Şirketlerde Yönetim Kurulu Üyelerinin Hakları, Görevleri ve Yükümlülükleri
Anonim şirketlerde yönetim kurulu üyelerinin hakları, mali nitelikte olanlar ve kişisel haklar şeklinde iki gruba ayrılır.
Yönetim Kurulu Üyelerinin Kişisel Hakları
Bunlar, mali nitelik taşımayan ve üyeler için aynı zamanda birer borç (yükümlülük) niteliğinde olan haklardır: Yönetim Kurulu toplantılarına, yönetim ve temsile katılma, görüş bildirme, oy kullanma (m. 365), bilgi alma ve inceleme (m. 392), Yönetim Kurulu toplantısı yapılmasını ve gündeme madde ilave edilmesini talep etme hakkı (m. 392/7), uygulanması kişisel sorumluluğuna yol açabilecek Genel Kurul kararlarına karşı iptal davası açma hakkı (m. 446/1,d) ve kayıtlı sermaye sisteminde yönetim kurulu kararlarına karşı iptal davası açma hakkı (m. 460/5) gibi.
Bilgi alma ve inceleme hakkı, TTK m.392’de, ayrıntılı biçimde düzenlemiştir:
- Her üye, şirketin iş ve işlemleri hakkında soru sorabilir, bilgi isteyebilir, inceleme yapabilir. Bir üyenin bilgi, belge, defter, yazı vb.’nin yönetim kuruluna getirtilmesi, üyelerce incelenmesi, tartışılması, bir konu ile ilgili çalışandan veya yöneticiden bilgi alınması reddedilemez (m. 392/1). Üyeler ve diğer yöneticiler de yönetim kurulunda bilgi vermekle yükümlüdür; bir üyenin bu konudaki talebi reddedilemez ve sorusu yanıtsız bırakılamaz (f. 2).
- Yönetim kurulu toplantıları dışında da her üye, başkanın izni ile yöneticilerden bilgi alabilir ve gerekli ise başkandan, şirket defter ve dosyalarının incelemeye sunulmasını isteyebilir (f. 3); başkan bu istemi reddederse, konu iki gün içinde yönetim kurulu toplantısına getirilir. Kurul toplanamaz veya talep reddedilir ise üye mahkemeye başvurabilir, mahkeme dosya üzerinden karar verir ve kararı kesindir (f. 4).
- Yönetim kurulu başkanı, kurul izni olmaksızın, kurul toplantıları dışında bilgi alamaz, defter ve dosyaları inceleyemez. Başkanın isteminin reddi halinde de dördüncü fıkra uygulanır (f. 5).
- Üyelerin bu maddeden kaynaklanan hakları kısıtlanamaz ve kaldırılamaz; fakat anasözleşme ve yönetim kurulu kararı ile bilgi alma ve inceleme hakları genişletilebilir (f. 6). Her üyenin, başkandan, kurulu toplantıya çağırmasını isteme yetkisi vardır (f. 7).
Yönetim Kurulu Üyelerinin Mali Hakları
Yönetim kurulu üyelerinin mali nitelik taşıyan bazı hakları vardır.
Huzur Hakkı: Yönetim kurulu üyelerine, katıldıkları her toplantı başına ödenebilecek ücrettir. Tutarı anasözleşmede veya genel kurul tarafından belirlenebilir (m. 394).
Ücret: Genel kurul kararı ile huzur hakkı yerine veya onun yanında üyelere aylık ücret verilmesi öngörülebilir. Hatta huzur hakkı ödenmeyeceği anasözleşmede öngörülmüş olsa dahi ücret ödenebilir. Miktarı anasözleşmede saptanmamış ise genel kurul kararı ile belirlenir (m. 394).
Kazanç Payı: Çalışmalarını teşvik etmek amacıyla, yönetim kurulu üyelerine kazançtan belli bir oranda pay verilmesi, anasözleşmede hüküm bulunmasına bağlıdır (m. 394, 339/2,f). Kazanç payı, yalnızca net kârdan ve kanuni yedek akçe ayrıldıktan, ayrıca pay sahiplerine ödenmiş sermayenin % 5’i oranında veya anasözleşmede öngörülen daha yüksek oranda kâr payı dağıtıldıktan sonra verilebilir (m. 511).
İkramiye: Anasözleşmede hüküm bulunmasına ve ortaklığın kâr etmesine gerek olmaksızın, genel kurul kararı ile başarılarından dolayı yönetim kurulu üyelerine ikramiye verilmesi mümkündür. Aslında hak değil bir lütuf niteliğindedir. Miktarı anasözleşmede saptanmamış ise genel kurul tarafından belirlenir (m. 394). Ayrıca kazanç payından farklı olarak, ikramiye ödenmesi, ortaklığın kâr etmesi şartına bağlı değildir. Ortaklık zarar etmiş bulunmasına rağmen, yönetim kurulu gayretli çalışmış, örneğin bir önceki yıla oranla zararı azaltmış ise ikramiye ödenebilir.
Prim: Genel kurul kararı ile bir teşvik unsuru olarak prim de ödenebilir. Tutarı anasözleşmede veya genel kurul tarafından belirlenebilir (m. 394).
Yönetim Kurulu Üyelerinin Görev ve Yükümlülükleri
Yönetime Katılma Görevi
Yönetim kurulu toplantılarına katılmak, görüş belirtmek, oy kullanmak, gerekirse karşı çıkmak, hem bir yetki hem bir borç ve yükümlülük niteliğindedir.
Bilgi Alma ve İnceleme Yükümlülüğü
Bilgi alma ve inceleme aslında hem hak, hemde yükümlülüktür. Üyelerin, ortaklık işlerinin yerinde ve usulüne uygun gidip gitmediği konusunda bilgi edinme ve inceleme yükümü vardır. Özellikle yönetim kurulu üyelerinin sorumluluktan kurtulması veya daha az kusuru olduğunu kanıtlaması (m. 553 vd.) , anılan yükümlerin gereğince ifasına da bağlıdır.
Ortaklık ile İşlem Yapma ve Borçlanma Yasağına Uyma Yükümlülüğü
Yönetim kurulu üyesi, kendisi veya başkası adına, şirket ile bir işlem yapamaz. Bu yasak genel kurul kararı ile ortadan kaldırılabilir. Yasağa uyulmadığı takdirde işlem askıda hükümsüz olup ortaklık işlemin kendisi yönünden geçersizliğini öne sürebilir fakat yönetim kurulu üyesi bunu ileri süremez (tek taraflı bağlamazlık). Bankacılık Kanunu hükümleri saklıdır (TTK 395/1 ve 4). Yönetim kurulu üyesinin bu davranışı, tazminatı da gerektirebilir (m. 553).
Pay sahibi olmayan yönetim kurulu üyeleri ile yönetim kurulu üyelerinin pay sahibi olmayan 393 üncü maddede sayılan yakınları şirkete nakit borçlanamaz. Bu kişiler için şirket kefalet, garanti ve teminat veremez, sorumluluk yüklenemez, bunların borçlarını devralamaz. Aksi hâlde, şirkete borçlanılan tutar için şirket alacaklıları bu kişileri, şirketin yükümlendirildiği tutarda şirket borçları için doğrudan takip edebilir (TTK m. 395/2). Şirketler topluluğuna dâhil şirketler ise, m. 202 saklı kalmak şartıyla, birbirlerine kefil olabilir ve garanti verebilir (m. 395/3).
Ortaklık ile Rekabet Etmeme Yükümlülüğü
Yönetim kurulu üyesi, “şirketin ortaklık konusuna giren ticari iş türünden bir işlemi” kendisi veya başkası hesabına yapamayacağı gibi, aynı tür işlerle uğraşan bir ortaklığa sınırsız sorumlu ortak sıfatıyla da giremez. Rekabet etmeme yükümlülüğü (rekabet yasağı), genel kurul tarafından verilen izinle kaldırılabilir (m. 396/1). Rekabet yasağına aykırı işlem yapan üyeye karşı ortaklık şu seçimlik hakları kullanabilir:
- İşlemden doğan zararın tazmini,
- Yapılan işlemin ortaklık adına yapılmış sayılması,
- Üçüncü kişiler hesabına yaptığı işlemlerden doğan menfaatlerin ortaklığa devri.
Bu haklardan birisini seçme yetkisi, diğer üyelere aittir. Hakların kullanımı, aykırılığın öğrenildiği tarihten itibaren üç aylık ve herhalde gerçekleşmelerinden itibaren bir yıllık zamanaşımına tabidir (m. 396/2 ve 3).
Görüşmelere Katılma Yasağı
Yönetim kurulu üyesi, kendisinin şirket dışı kişisel menfaatiyle veya alt ve üst soyundan birinin ya da eşinin yahut üçüncü dereceye kadar kan ve kayın hısımlarından birinin, kişisel ve şirket dışı menfaatiyle şirketin menfaatinin çatıştığı konuların görüşüleceği yönetim kurulu toplantısına katılamaz. Bu yasak, dürüstlük kuralı gereği olan durumlarda da uygulanır. Şüpheli hâllerde kararı yönetim kurulu verir; bu oylamaya da ilgili üye katılamaz. Menfaat çatışması yönetim kurulu tarafından bilinmiyorsa ilgili üye bunu açıklamak ve yasağa uymak zorundadır (m. 393/1). Aksi takdirde, yasağı çiğneyen üye ile menfaat çatışması var ve bilinmekte iken ilgili üyenin toplantıya katılmasına karşı çıkmayan üyeler ve ilgili üyenin toplantıya katılması yönünde oy kullanan üyeler, o işlem yüzünden ortaklığın uğradığı zararı tazmin etmekle yükümlü olurlar (m. 393/2).
Özen ve Bağlılık Yükümlülüğü
TTK m.369 uyarınca, yönetim kurulu üyeleri ve yöneticiler, görevlerini ifa ederken tedbirli bir yönetici özeni gösterme ve şirket menfaatlerini dürüstlük kuralına uyarak gözetme yükümü altındadırlar (m. 368/1).